ครั้งนี้เราสนใจที่ “ห้องน้ำสาธารณะ” ในญี่ปุ่นครับ ใครที่เคยไปคงจะทราบดีว่าห้องน้ำสาธารณะที่นั่น ดูดี น่าใช้งานแค่ไหน บางหลังออกแบบก่อสร้างดีมาก มากเกินกว่าที่เราคนไทยจะจินตนาการได้ ว่านี่คือสิ่งที่สร้างขึ้นเพื่อการใช้งานสำหรับทุกคน ที่สำคัญนั้นอาคารเหล่านี้ได้รับการดูแลจากผู้ใช้งาน ไม่ต่างจากห้องน้ำที่บ้านของตน… และจำนวนที่มากของห้องน้ำในญี่ปุ่น อาจจะพอบอกเราได้ว่า เขาให้ความสำคัญกับคำว่าส่วนรวมหรือความสุขในการใช้งานพื้นที่สาธารณะมากแค่ไหนครับ
“ห้องน้ำสาธารณะที่ญี่ปุ่นนั้นหาได้ง่ายกว่าถังขยะ”
คำกล่าวนี้คงไม่เกินเลยไปนัก ถ้าเราได้ลองมาญี่ปุ่น พร้อมกับความอยากทิ้งขยะในมือ และระหว่างการตามหาถังขยะ ให้ดูตำแหน่งห้องน้ำสาธารณะไปด้วย จนสุดท้าย เราก็อาจจะเจอห้องน้ำสาธารณะเป็นสิบแห่ง แต่ยังหาถังขยะไม่เจอ จนสุดท้ายต้องเอากลับมาทิ้งยังที่พัก
นั่นก็เพราะแนวคิดเรื่องความรับผิดชอบต่อสังคม ใครสร้างขยะก็ต้องรับผิดชอบ
แนวคิดเรื่องความรับผิดชอบต่อสังคม ให้คิดถึงคนอื่นก่อนตัวเอง เป็นสิ่งที่เราพบเห็นได้จากการใส่ใจในการบริการ ซึ่งจะทำให้ทุกคนช่วยกันปกป้องพื้นที่สาธารณะ อย่างเช่นถ้าใครทำให้ระบบของสังคมเสีย หรือรบกวนพื้นที่ส่วนรวม ก็จะถูกตำหนิด้วยหน้าตานิ่งๆของคนรอบข้าง ดูสุภาพ แต่รู้ไหมว่ากำลังโดนตำหนิอย่างมาก
แนวคิดนี้ส่งผลต่อสถาปัตยกรรมสาธารณะด้วยเช่นกัน
เช่นการใช้ห้องน้ำสาธารณะ ที่ให้คิดว่า คนที่จะเข้ามาใช้หลังเราจะใช้งานได้อย่างสบายใจ เมื่อเข้าใช้ห้องน้ำแล้ว ให้รักษาความสะอาด หลังจากนั่งโถส้วมแล้วเมื่อมีคราบน้ำจากฝักบัวชำระอัตโนมัติ ก็ให้เช็ดฝารองนั่งให้เรียบร้อยด้วยกระดาษชำระ จากนั้นห้ามทิ้งกระดาษชำระเหล่านี้ลงในถังขยะ ให้ทิ้งลงไปในโถส้วม เพื่อรักษาสิ่งแวดล้อม เพราะกระดาษชำระของญี่ปุ่นนั้นเนื้อบาง สามารถย่อยในระบบสุขาภิบาลได้ และจะระบุอย่างซีเรียสว่าให้ใช้กระดาษชำระสำหรับส้วมเท่านั้นที่จะทิ้งลงโถ ห้ามเป็นกระดาษอย่างอื่น แม้จะเป็นกระดาษทิชชูเช็ดหน้าก็ตาม เมื่อใช้ส้วมเสร็จแล้วก็ให้ทำการปิดฝาก่อนออกไป
ต่างกันกับบ้านเราที่ห้ามทิ้งทิชชูใช้แล้วในโถส้วม แต่ให้ทิ้งในถังขยะข้าง ๆ ถ้าเป็นที่ญี่ปุ่นนี่ การทำแบบนี้จะถูกตำหนิอย่างมากที่ปล่อยให้เห็นภาพแบบนั้น อย่างการที่คนญี่ปุ่นมาบ้านเรา แล้วเจอส้วมตักขันราดก็รู้สึกเครียดกันทีเดียว
การคิดถึงคนอื่นก่อน เป็นสิ่งที่ผมเจอเมื่อมาถึงหอพักครั้งแรก ผมได้เจอผู้ดูแลชาวหอ ผู้ขนานนามตัวเองว่า ’มาม่า’ เพราะชาวหอต่างยำเกรงในความจุกจิกของเธออย่างกับแม่(ฮา) มาม่าสอนผมถึงการใช้พื้นที่ในหอ ที่ห้ามรบกวนชุมชนรอบข้าง ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการส่งเสียงดัง ห้ามแอบเลี้ยงหมาแมวจร และที่สำคัญคือการรักษาความสวยงามให้กับชุมชน มาม่าสั่งห้ามอย่างหนักเรื่องห้ามเอาผ้าออกไปตากนอกหน้าต่าง ห้ามไปแขวนกับแผงบังแดดโดยเด็ดขาด เพราะมันจะเอาผ้าที่น่าเกลียดไปกระทบต่อสายตาของเพื่อนบ้านได้
ผมเห็นว่าแนวคิดเรื่องแบบนี้ส่งผลต่อการออกแบบห้องน้ำสาธารณะ ที่ดูแล้วหลายแห่งแม้จะตั้งอยู่ริมถนน แต่ก็ออกแบบมาให้น่าดู ดูไม่ประดักประเดิดประเจิดประเจ้อ
เอาจริง ๆ แล้วห้องน้ำสาธารณะบางห้อง มันดูดีราวกับงานประติมากรรมหรืองานศิลปะ อย่างห้องน้ำสาธารณะบางหลังผนังเป็นกลาสบล็อค (บล็อคแก้ว) พอตกกลางคืนมันจะกลายเป็นเหมือนโคมไฟที่เข้าไปทำธุระได้
การออกแบบก็ใช้งานได้ทั้งคนปรกติ คนพิการ ที่ป้ายห้องน้ำนอกจากจะมีข้อความทั่วไปแล้ว ยังมีอักษรเบรลล์ และแปลนเป็นตัวนูน ให้คนพิการทางสายตาสามารถรู้ตำแหน่งห้องน้ำ พร้อมข้อความอีกด้วย ห้องน้ำสาธารณะหลายแห่งที่นี่มีการออกแบบที่นอกจากคำนึงเรื่องความสะอาด แต่ยังคิดไปถึงให้ทุกคนเข้ามาใช้ได้อย่างสบายใจ
แนวคิดนี้ส่งผลให้สิ่งของที่เป็นสาธารณะในญี่ปุ่นถูกดูแลโดยคนญี่ปุ่นอย่างดี เพราะเป็นของที่ใช้ร่วมกัน
หากใครเคยมาญี่ปุ่น คงจะสัมผัสบรรยากาศการรักษามารยาทในการอยู่ร่วมกันของคนญี่ปุ่นได้เป็นอย่างดี เราสัมผัสมันได้ผ่านความสะอาดของพื้นที่สาธารณะ แต่สิ่งเหล่านี้ไม่ได้ถูกสร้างขึ้นมาจากสวรรค์ประทานลงมาให้ แต่ผ่านการสร้างสำนึกร่วมกันในสังคม หากลองดูภาพเก่าของญี่ปุ่นในยุคการเป็นเจ้าภาพโอลิมปิกฤดูร้อน เมื่อ พ.ศ. 2507 เราจะเห็นได้ถึงความสกปรกรกรุงรังของญี่ปุ่นในยุคนั้น แต่เมื่อเวลาผ่านไปจนมาเป็นญี่ปุ่นทุกวันนี้ มันก็ต้องใช้เวลา หากบ้านเรามีความหวังให้บ้านเราดูดี เป็นประเทศกำลังพัฒนาก็ต้องใช้เวลาหลายสิบปีเช่นกัน
